Kahramanmaraş merkezli sarsıntıların akabinde toplumda bir yandan büyük bir hüzün yaşanırken, Türkiye’nin başka zelzele bölgelerinde yaşayanlar için oturdukları binaların sağlamlığı ile ilgili tasalar de ön plana çıktı.
Peki bilhassa Türkiye’de zelzele bölgelerinde yaşayanlar konutlarının ya da işyerlerinin sağlamlığını denetim etmek için ne üzere adımlar atabilir?
DW Türkçe’ye konuşan İnşaat Mühendisleri Odası (İMO) 2. Lideri Nusret Suna, bir binanın sarsıntıya güçlü olup olmadığını manaya sürecinin üç ana kesim ya da seçenekten oluştuğunu belirterek, bunları “Bina Durum Ön Değerlendirmesi,” “Bina Performans Değerlendirmesi” ve “Riskli Bina Tespiti” olarak sıraladı ve ayrıntılarını anlattı.
Bir binada nelere dikkat etmeli?
Özellikle zelzele bölgelerinde ya da yakın kentlerde yaşayanların ortada sırada oturdukları yapıyı denetim etmesinin değerine dikkat çekiliyor.
Suna nelere dikkat edilmesi gerektiğini şöyle anlatıyor:
“Kolonlarda ve kirişlerde göze çarpan çatlaklar var ise bir mühendise danışsınlar. Bir de binaların bodrum katlarına girsinler. Bodrum katlarında hava sirkülasyonu az olduğu için buradaki gereçlerde bozulmalar çok erken başlar.”
Rutubetli bölgede taşıyıcı elemana tabanında bakmak gerektiğini, köşelerde verevli ve dokununca kabukları dökülen çatlaklar var ise korozyon başlangıcı manasına geldiğini anlatan Suna, “Eğer tedbir alınmazsa bu bir kanser üzeredir. Kanser hücresi üzere üstlere hakikat ilerlemeye başlar” diyor.
Suna, binalara ait bir öteki kıymetli göstergenin kapıların açılıp kapanmamaya başlaması olduğunu söyleyerek, sarsıntıdan bağımsız olarak çeşitli vakitlerde tabiatıyla çöken yapıları hatırlatıyor ve şöyle konuşuyor:
“Oralardan sağ çıkanların dediği neydi? ‘Kolonlardan sesler duyuyorduk, ortada bir çatırtılar geliyordu. Sonra kapılarımız kapanmamaya başladı” üzere. Fayanslar da değerlidir, fayanslarımızın derz ortaları yahut fayanslarınız kendi kendine çatlamaya başladı ise bunlar habercidir ve bir inşaat mühendisine danışmak gerekir.”
Bina durum ön değerlendirmesi nedir?
Peki bir yapıya dair buna benzeri olumsuz işaretler gözlemlendi ise ne yapmak gerekiyor?
Suna, bu çeşit telaşları bulunan ya da binalarında kimi aksaklıklar olduğundan şüphelenenlerin yaptırtabileceği birinci şeyin “bina durum ön değerlendirmesi” olduğunu söylüyor.
Bina durum ön değerlendirmesi, binaya dair yalnızca dışardan gözleme dayalı bir ön izlenim edinme evresi olarak tanımlanıyor. Bu çerçevede binanın inşaatına ait mimari, statik ya da yer projeleri bulunup, nitekim bunlara uygun olarak yapılıp yapılmadığı denetim ediliyor. Tüm bu incelemelerin akabinde ise “Bina Durum Ön Kıymetlendirme Raporu” hazırlanıyor.
Bina sahibinin ya da idaresinin başvurusu üzerine yapılan bu kıymetlendirme yalnızca hür inşaat mühendisi evrakına sahip bireyler ya da tecrübeli uzman mühendislik ofisleri tarafından yapılabiliyor.
Suna, bu birinci etapta mühendisin binaya ait teklifini net olarak ortaya koyacağını söyleyerek, şöyle konuşuyor:
“Mesela der ki ‘bu bina beklenen bir sarsıntıda gerekli performansı gösterir.’ Bu çeşit yapılar esasen kendini ortaya koyar. Şayet projesine uygun yapıldı ve tahribatsız deneyde de beton kalitesi kâfi çıktıysa, yer durumunu da kıymetlendirerek bu binada sorun olmaz diyebilir.”
Suna, mühendisin binaya dair tereddütleri bulunması durumunda ise “performans değerlendirmesi” isteyebileceğini kaydediyor.
Bina performans değerlendirmesi
Bir binanın sağlamlığını ölçme sürecindeki ikinci kademe birinciye nazaran daha detaylı incelemeler ve hesaplar içeriyor.
Yine bina sahibi ya da idaresinin talebiyle, İMO tarafından İşyeri Tescil Evrakı verilmiş ve konusunda uzman mühendislik ofisleri tarafından yapılan bu değerlendirmede binaya ilişkin projeler ve saha çalışmaları ile 2018 yılında çıkartılan Türkiye Bina Zelzele Yönetmeliği’nde belirlenen kriterler temel alınıyor.
Tüm katlardaki taşıyıcı sistem elemanlarından ve betondan numuneler alınmasının yanı sıra, tabanda sondaj yapılabiliyor. Ayrıyeten taşıyıcı elemanlarda sıyırmalar da yapılarak kullanılan demirin kalitesine bakılıyor.
Tüm bu detaylı incelemelerin akabinde bina için mümkün hasar düzeyinin kabul edilebilir seviyeyi aşıp aşmadığı kestirim ediliyor. Buna nazaran bina için hâlâ oturulabilir deniliyor yahut hasar düzeyine nazaran güçlendirme yapılması ya da yıkılması öneriliyor.
Güçlendirme mi? Yıkım mı?
Bina güçlendirmesi, bir binanın yıkılıp sarsıntıya sağlam biçimde yine inşa edilmesine gerek görülmeyen durumlarda tercih edilen iyileştirmeler olarak tanımlanıyor.
Peki bir binanın ikinci basamakta yani performans değerlendirmesi sonucunda güçlendirmeye mi yoksa yıkıma mı muhtaçlığı olduğuna nasıl karar veriliyor?
Deneyimli inşaat mühendisi Suna bu soruyu şöyle yanıtlıyor:
“Eğer güçlendirme muhakkak bir maliyeti geçiyorsa orada güçlendirme yapmak ekonomik değildir. Bu ölçü nedir? Bunun yazılı bir kuralı yok. Lakin kabul görmüş değerlendirmeye nazaran güçlendirme masrafı bina maliyetinin yüzde 40’ı ya da yüzde 50’sine yakın ise ekonomiktir, güçlendirme yapılır. Bunun üstünde bir sayı çıkıyorsa bizim tavsiyemiz binanın yıkılıp tekrar yapılmasıdır.”
Suna, güçlendirmeye ya da yıkıma yeniden bina sahibinin karar vereceğini ve ikisinde de özgür olduğunu söyleyerek, lakin yıkım kararı verilmesi durumunda Türkiye’deki kimi imar problemleri nedeniyle eski hakların alınamayabileceğine dikkat çekiyor. Suna, “Eğer bir bina bugün muhakkak bir katta ve muhakkak bir büyüklükte ise yıkıp yerine yenisi yapılmaya kalkıldığı vakit birebir imkân ve müsaadeler bazen alınamıyor. Bu sefer kat malikleri ortasında huzursuzluk başlıyor” diyor.
Riskli Bina Tespiti nedir?
Binaların sarsıntıya sağlam olup olmadığını ölçmek için üçüncü bir seçenek daha bulunuyor.
“Riskli Bina Tespiti” kamuoyunda Kentsel Dönüşüm Kanunu olarak bilinen 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Binaların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun kapsamında yapılıyor.
Kat maliklerinden birinin Etraf Bakanlığı tarafından yetkilendirilen kurumlara müracaatıyla yapılabilen bu tespitte görsel saha incelemesinin yanı sıra kritik kat olarak görülen katlarda beton ve donatı örnekleri alınıyor ve bilgisayar ortamında tahlil ediliyor.
Bu tespitle binanın risk durumu ortaya konuluyor. Binanın riskli olduğu tespit edilirse hazırlanan rapor Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı sistemine iletilerek maliklere tahliye ve yıkım için 60 günlük mühlet veriliyor.
Süresi sonunda bina yıkılmamışsa mülkî amirler tarafından sağlanacak kolluk kuvveti takviyesi ile yapılar resmî kurumlarca yıkılıyor.
Riskli bina tespitine dikkat
Uzmanların bu üçüncü seçeneğe yani “Riskli Bina Tespiti” için başvurmak isteyenlere kıymetli ikazları var.
Suna, bu tespit başlatıldığı vakit birinci iki seçenek üzere geri dönüş olmadığını belirterek, “Burada hedef kentsel dönüşümün önünü açmak olduğu için her yapı riskli çıkabilir. O vakit muhakkak müddetler vardır, iki ay içinde tahliye edilmesi gerekir, binanın elektriği, suyu kesilir. Yani riskli bina tespit ofislerinin vereceği rapor mutlaktır. Bu rapordan geriye dönüş yoktur” diyor.
Uzmanlar da Riskli Bina Tespiti seçeneğinin kentsel dönüşümü hızlandırmak için uygulandığını söyleyerek, bu nedenle binasını denetim ettirmek isteyenlerin evvel birinci seçenekten başlamasını tavsiye ediyor.
Ancak binasının hasar görebilir oranı yüksek olanların Riskli Bina Tespiti sürecini başlatmasının çeşitli avantajlar sağlayacağını da hatırlatan Suna, devletin ya da belediyelerin kentsel dönüşümü hızlandırmak için teşvikleri olabildiğini belirtiyor.
Bina denetimi için kimi, nasıl seçmeli?
Peki binasından huzursuz olan ve denetim ettirmek isteyen şahıslar hangi inşaat mühendisini ya da mühendislik ofisini seçmeli?
Suna, Türkiye genelinde 140 bin inşaat mühendisi bulunduğunu fakat bunların hepsinin hür inşaat mühendisliği evrakı olmadığını belirterek şunları söylüyor:
“Kimin ne işi yaptığını, etik kurallara nasıl uyduğunu yahut ahlaki pahalara ne kadar ehemmiyet verdiğini bilmemiz güç. Lakin ben vatandaşlardan şunu isterim; hangi bölgedeyseniz o vilayetteki iki yahut üç mühendislik ofisiyle görüşün. Yani bir adediyle değil, birkaç adedinden fikir alsınlar, konuşsunlar. Biz hiçbir vakit meslek odası olarak şu şahsa gidin deme hakkına sahip değiliz.”
Çalışılacak mühendisin İMO’ya kayıtlı ve iş yeri tescil evrakının olması gerektiğini vurgulayan Suna, ayrıyeten yapı konusunda da uzman olmasının kaide olduğunu belirtiyor.
Suna, mühendislik hizmeti almanın bedeli konusunda ise fiyatların farklılık gösterdiğini, yasal açıdan özgür piyasaya müdahale manasına geleceği için İMO’nun fiyatlara ölçüt koyamadığını söz ediyor.