Adalar denilince zihninizde ne canlanıyor? Bizim hafızamızda ciğerlerimize dolan bol oksijenli pak havası, çam ağaçları, tarihi köşkleri, denize açılan sükûnetli sokakları, eşsiz görüntüsüne dalacağınız dorukları ve olağan ki arabasız sokakları canlanıyor. Dünyada ulaşımı bisikletle yapılan pek çok kent varken ülkemizde ise adalar bu özelliğiyle öne çıkar ve o sessiz sokaklarında bisikletinizle kaybolmanın keyfi oburdur. Pekala Adalar bisikletle ne vakit tanışmış? İşte bu sorunun peşine düşüp geçtiğimiz hafta adalarla özdeşleşmiş bisikletin geçmişten bugüne bizi seyahate çıkaran bir sergiyi gezdik. “Bisiklet Üzerinden 137 yıl” ismini taşıyan standın başlığından da anladığımız üzere Büyükada’nın bisikletle tanışması bundan tam 137 yıl öncesine kadar uzanıyor.
OTOMOBİL BİSİKLET KÜLTÜRÜNÜ GERİLETTİ
İnternetten “Dünya üzerinde arabasız yerler” listesine baktığımızda Türkiye’den yalnızca Büyükada, Heybeliada, Burgazada ve Kınalıada’yı görüyoruz. Biz de Bisiklet muharriri Aydan Çelik’in küratörlüğünde, “Bisiklet Üzerinden 137 Yıl” temasıyla Büyükada’daki Adalar Müzesi’nde açılan stantla Adalar’da kısa bir bisiklet tipine çıkıyoruz. Stant Adalar’ın yıllar içinde en değerli sembolü haline gelmiş olan bisikletin tarihine, İstanbul’a ve bilhassa de Adalar’a gelerek yaygınlaşmasına ışık tutuyor. Stant küratörü Aydan Çelik, standın bisikletle özdeşleşmiş Adalar için kurgulanmış bir proje olduğunu söylüyor. “Biliyorsunuz dünyada arabasız yerler halinde bir liste yapıldığında, bizim dört adamız Türkiye’nin araba girmemiş yegâne yeri” diyen Çelik, bu yüzden de bisikletin burada derin bir kültürü olduğunu tabir ediyor. Stantta bu kültürü yansıtmak istediğini lisana getiren Çelik, “Dünya bisiklet tarihini kısa bir özetle anlatmaya çalıştık. Bu tarihi Türkiye ve Adalara da bağladık” diyor. “Amsterdam yokken Adalar vardı” diye bir cümle kurabildiğimizi de söylüyor.
Sergi, adalarda bisikletle büyüyen, ada yollarını bisikletle arşınlayan Adalıların ve yolu buralardan geçenlerin bisikletlerini, aksesuarlarını, kelamlı tarih anlatılarını ve anılarını bir ortaya getiriyor. Sergiyi dolaşırken, 1884 baharında San Francisco’dan yola çıkan ve dünyanın birinci bisikletli gezgini kabul edilen Thomas Stevens’ın, 1885 yazında İstanbul’a ulaştığını öğreniyoruz. Bu seyahat tıpkı vakitte standın ismine ilham kaynağı da oluyor. Stevens, 137 yıl evvel, İstanbul’a gelmiş. O vakit Büyükada’yı da ziyaret eden Stevens, iki yıl sonra Londra’da basılan seyahatnamesinde adadan övgüyle kelam etmiş, izlenimlerinin bir kısmını Türkçe kaleme almış. “Bisikletle Dünya Turu” kitabında Büyükada’yı öve öve bitirememiş. Stevens kitabında hayatlarında birinci kez bisiklet gören bayanlar ve erkekler ortasındaki reaksiyon farkına da dikkat çekmiş. Bisikleti birinci sefer gören bayanlar, bisikleti ve şoförünü “sessizce ve nezaketle süzülüp gitti” üzere romantik cümlelerle tanım ederken, erkekler alete büsbütün fonksiyon odaklı bakmış. “Onun beygiri hiçbir şey yemiyor, hiçbir şey içmiyor, hiç yorulmuyor, lakin şeytan üzere gidiyor” biçiminde anlatıyor kitabında.
Stevens’ın ziyaretinden sonra İstanbul’da da bisiklete ilgi artıyor, ticareti hızlanıyor. Bahçekapı’da, Galata’da, Pera’da bisiklet satışları artıyor. Bunu periyodun gazetelerinde, mecmualarında çıkan ilanlardan anlamak mümkün aslında. Bu canlanmadan en çok nasiplenen yerlerden biri de Adalar oluyor. Adalar’ın demografik yapısıyla bağlı hayat stili, bisikletin ana ulaşım aracı olarak tercih edilmesini sağlıyor.
ADALAR’IN ÖNCÜ BİSİKLETÇİLERİ
Sergide birebir vakitte, ünlü müelliflerden atletlere pek çok tanınmış isme de denk geliyoruz. Mesela stantta yer alan yaklaşık 40 bisiklet ortasında İnönü ailesinin, Mehmet Ali Aybar’ın, şair Zahrad’ın, ünlü bisiklet yarışçısı Garbis Bora’nın bisikletlerini görüyoruz. Her kısmı farklı bir konseptle hazırlanmış stant, Adalılar’ın anılarındaki bisiklet kıssalarının geçmişten bugüne nasıl geldiğini mercek altına alıyor. Birebir vakitte bisikletin fonksiyonelliğin ötesinde günümüze damgasını vuran sürdürülebilirlik özelliğine de vurgu yapıyor, karbon ayak izi olmaksızın nasıl araçtan maksada dönüştüğünün altını çiziyor. Altı ay boyunca ziyaretçilerini ağırlayacak olan Türkiye’nin birinci kapsamlı bisiklet standını siz de gezerken kendi anılarınızı anımsayabilir, iklim krizini aşmak için bisikletin kıymetini bir kere daha hatırlayabilirsiniz.
EDEBİYATA İLHAM OLMUŞ
Adalar’ın varlıklı bisiklet kültürü, memleketin sanat, spor, edebiyat hayatına taraf veren isimler tarafından daha da zenginleştirilmiş. İsmi Heybeliada’yla özdeşleşmiş olan Hüseyin Rahmi Gürpınar bir bisiklet âşığıdır mesela. Sıhhat sebepleriyle bisiklet kullanmaya başlamış ve ömrünün sonuna kadar da devam etmiş. Bisiklet yalnızca hayatında değil yapıtlarında de yer tutuyor. Gürpınar; Kuyruklu Yıldız Altında Bir İzdivaç, Dirilen İskelet üzere romanlarında bisiklete yer veriyor. Öbür bir Heybeliadalı, Ahmet Rasim de Malûmat Gazetesi’nde yazdığı “Şehir Mektupları”nda bisiklet meraklılarını tatlı tatlı tiye alır. Kendisi kullanmasa bile bisiklete sempatiyle bakmış. İngiliz Lisanı Edebiyatı profesörü Mina Urgan ve babası Tahsin Nahit, bisiklete çok düşkün iki adalı ortasında. “Adalar Şairi” olarak bilinen Tahsin Nahit’in bir bisiklet cambazı olduğu, Salah Birsel üzere muharrirler tarafından hayranlıkla anlatılıyor. Kısa istisnalar dışında 1929-33 ortasında Büyükada’da yaşayan Lev Troçki, burada yazdığı anılarında, bisikletten çok kelam eden diğer bir isim. Çocukluğunu geçirdiği Yanovka’da, ismi Ivan Vasilyevich olan çok maharetli bir ustanın yaptığı bisiklete bindiğini anlatır. Şimdi ilkokula yeni başlamıştır. 1888’de okumak üzere gönderildiği Odesa’da da bisiklet maceraları olur.
Ayrıca fakir Rus halkının bisiklete binmesini, iki tekerin özgüveni arttıracağını söyler.